Αν ισχυριστεί κανείς πως η Πάτρα πέτυχε σαν Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, θα πείσει άραγε κανέναν; Μάλλον όχι. Κι αυτό οφείλεται στα τόσα αρνητικά που έχουν ακουστεί και γραφεί για τη φετινή φιλοξενία του θεσμού από την ελληνική πόλη. Πιθανό είναι, εξάλλου, η διατύπωση να αντιμετωπιστεί και με έκπληξη, από εκείνους και δεν είναι λίγοι που δεν έχουν ακόμα πληροφορηθεί πως η πρωτεύουσα της Αχαΐας και της Πελοποννήσου διαδραματίζει φέτος αυτό το ρόλο. Ακόμα και οι Πατρινοί, όμως, που ζουν το 2006 σαν μία ξεχωριστή για την ιστορία τής πόλης τους χρονιά, μάλλον θα χαμογελούσαν με έναν τέτοιο αφορισμό. Κι όμως η διοργάνωση μπορεί να θεωρηθεί επιτυχημένη. Πολιτιστικά και μόνο! Και εξηγώ:
Δεν μπορεί να μην είναι επιτυχία η δραστηριοποίηση (με αφορμή τα δρώμενα της Πολιτιστικής) υπερ-τριπλάσιου κόσμου στην πόλη της Πάτρας, από το πλήθος που συνήθιζε να παρακολουθεί αντίστοιχες πολιτιστικές εκδηλώσεις στο παρελθόν. Κι ας περιορίζεται η συμμετοχή των περισσότερων στο ρόλο του θεατή.
Δεν μπορεί να μην είναι επιτυχία η αξιοποίηση ενός πολύ μεγάλου μέρους του τοπικού δυναμικού σε κάθε έναν από τους κύκλους των εκδηλώσεων που διοργανώθηκαν ήδη ή ακολουθούν. Και ο λόγος γίνεται για τοπικά θεατρικά ή μουσικά σχήματα επαγγελματιών και ερασιτεχνών αλλά και μεμονωμένους καλλιτέχνες κάθε είδους: μουσικούς, συγγραφείς, ποιητές, ζωγράφους και άλλους.
Δεν μπορεί να μην είναι επιτυχία η παρουσίαση ενός πλήθους εκδηλώσεων, ενταγμένων αρμονικά μέσα στους αντίστοιχους κύκλους. Και μπορεί οι «Ημέρες Έναρξης» να είχαν έναν τυπικό κυρίως χαρακτήρα υποδοχής του θεσμού, ενώ ο κύκλος «Καρναβάλι» δεν εξέπληξε ιδιαίτερα σε μια πόλη σαν την Πάτρα που έχει το Καρναβάλι της σαν σήμα κατατεθέν, εδώ και δεκαετίες. Ακολούθησαν όμως οι κύκλοι «Ποίηση και Μουσική» (με πλήθος από ενδιαφέροντα δρώμενα) και οι εκδηλώσεις της «Νέας Σκηνής Αρχαίου Δράματος», κατά τις οποίες οι πατρινοί και οι εκδρομείς θεατρόφιλοι δεν ήξεραν ποια παράσταση να πρωτο-παρακολουθήσουν!
Δεν μπορεί να μην είναι επιτυχία η ένταξη στο πλαίσιο του θεσμού των κύκλων που ακολουθούν και απευθύνονται καθένας στο ιδιαίτερο και πολυπληθές κοινό του. Είναι οι ακόλουθοι: «Ταξιδεύοντας» (με σειρά εκδηλώσεων μουσικής, θεάτρου, χορού και κινηματογράφου), «Θρησκεία και Τέχνη» (με αποκορύφωμα του κύκλου τα δημοφιλή «Πρωτοκλήτεια» με τα οποία η Πάτρα γιορτάζει κάθε χρόνο τη μνήμη του πολιούχου της Αγίου Ανδρέα), «Παιδική Τέχνη» με δρώμενα για παιδιά κάθε ηλικίας καθ όλη τη διάρκεια του Δεκεμβρίου) και τέλος οι «Ημέρες Λήξης» κατά τις οποίες η πόλη θα αποχαιρετίσει τον κορυφαίο ευρωπαϊκό θεσμό.
Δεν μπορεί τέλος να μην είναι επιτυχία η άφιξη στην πόλη των Πατρών ενός πλήθους καλλιτεχνών διεθνούς κύρους. Δεν πέρασαν απ την πόλη για να δειπνήσουν και να φωτογραφηθούν, μα παρουσίασαν ο καθένας τη δουλειά του. Πολλοί εξ αυτών δεν είχαν επισκεφτεί ποτέ την Πάτρα ή και την Ελλάδα, άλλοι δε είναι εξαιρετικά ακριβοθώρητοι. Λίγα ονόματα όσων έχουν ήδη έρθει: Ζαν Λουί Τρεντινιάν, Ρομπέρτο Μπενίνι, Κίρι Τε Κανάουα, Οσκάρας Κορσούνοβας, Heiner Muller, Gary Burton, Circo de Madrugada. Και κάποιοι που έπονται: Έρος Ραμαζότι, , Μαξίμ Σοστακόβιτς, Ίαν ʼντερσον, Ματισλάβ Ροστροπόβιτς, Χοσέ Καρέρας, Βανέσα Ρεντγκρέιβ, Σάσα Βαλτς. Και περιοριζόμαστε σε ονόματα εκτός ελληνικού χώρου.
Συμπερασματικά, λοιπόν, θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί με επιχειρήματα πως το «Πάτρα 2006» είναι μια πολιτιστική επιτυχία. Γιατί όμως αντιμετωπίζεται με τόση δυσπιστία από Έλληνες και λοιπούς Ευρωπαίους, σε σημείο μάλιστα να διακυβεύεται ακόμα και το μέλλον του θεσμού; Γιατί όλα τα σχόλια που έρχονται από τη μεγαλούπολη του ελληνικού νότου παραπέμπουν μάλλον σε αποτυχία ή τουλάχιστον σε προβληματισμό; Ποια η απάντηση σ αυτή τη μαγική εικόνα;
Η απάντηση κρύβεται στο επίθετο «πολιτιστική». Όπως βαφτίστηκε η Πάτρα πολιτιστική για έναν ολόκληρο χρόνο έτσι κι εμείς ισχυριζόμαστε πως ο θεσμός προοιωνίζεται επιτυχής, μόνο που αυτή η επιτυχία είναι επίσης
πολιτιστική. Και μόνο! Δυστυχώς
Και λέμε δυστυχώς γιατί, στις μέρες μας και ύστερα από μια εικοσαετή πορεία από το ξεκίνημα του στην Αθήνα το 1985, ο θεσμός δεν αρκεί να χαρακτηρίζεται από πολιτιστική μόνο αρτιότητα. Τότε στην πρώτη Πολιτιστική Πρωτεύουσα της ιστορίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης η Μελίνα Μερκούρη είχε πάρει ως υπουργός Πολιτισμού την πρωτοβουλία να συγκεντρώσει τους ηγέτες των κρατών-μελών της Ε.Ο.Κ. στην ελληνική πρωτεύουσα. Οι πολιτικοί φωτογραφήθηκαν μπροστά απ τον Παρθενώνα και το πρόγραμμα των εκδηλώσεων του κλασικού Φεστιβάλ Αθηνών ξεκίνησε πανηγυρικά και εξελίχθηκε ελαφρώς διευρυμένο. Οι ανοιχτοί χώροι του Δήμου Αθηναίων ήσαν υπεραρκετοί για να φιλοξενήσουν τις δραστηριότητες. Η Αθήνα βαφτίστηκε γενέτειρα ενός νέου θεσμού και ως τέτοια μνημονεύεται έως σήμερα.
Δεν ήταν δύσκολο για την Αθήνα του 1985 να θεωρηθεί επιτυχημένη. Σύγκριση δεν υπήρχε κι έτσι το κάτι ήταν προτιμότερο από το (προγενέστερο) τίποτα. Η προβολή και η επικοινωνία ήταν υπόθεση ενός κλικ. Μια φωτογραφία που έκανε το γύρο των ευρωπαϊκών πρωτοσέλιδων ήταν ταυτόχρονα μάρκετινγκ διαφήμιση και προβολή. Χώροι υποδομής, εξάλλου, δεν χρειάστηκαν παραπάνω απ τους υπάρχοντες. Ή μάλλον
τον υπάρχοντα, το Ηρώδειο, το μεγάλο υπαίθριο θέατρο στους πρόποδες της Ακρόπολης.
Σήμερα, με την Ευρώπη 25μελή, την παγκοσμιοποίηση πραγματικότητα και την επικοινωνία να παίζει πρωτεύοντα ρόλο, οι απαιτήσεις μιας διοργάνωσης σαν την «Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης» είναι αυξημένες. Η επικοινωνία, η πολιτική διαχείριση του θεσμού και οι πολιτιστικές υποδομές είναι παράγοντες που καθορίζουν εξίσου ή μάλλον περισσότερο, ας είμαστε ειλικρινείς με το καλλιτεχνικό πρόγραμμα την επιτυχία μιας διοργάνωσης. Και σε όλα αυτά η Πάτρα απέτυχε. Παταγωδώς.
Πολιτικά της στοίχισε η παλαιοκομματική λογική που επικρατεί ακόμα στην Ελλάδα, ακόμα και σε επίπεδο Δήμων. Η Πάτρα έπεσε θύμα μιας σειράς κακών πολιτικών συμπτώσεων: Όταν χρίστηκε Πολιτιστική Πρωτεύουσα την Ελλάδα κυβερνούσε το ένα κόμμα εξουσίας (το ΠΑ.ΣΟ.Κ) και ο Δήμαρχος της πόλης ήταν υποστηριζόμενος από το άλλο (τη Νέα Δημοκρατία). Όταν έφτασε ο καιρός του «Πάτρα 2006» οι ρόλοι είχαν αμφότεροι αλλάξει. Δεν είναι άμοιρο ευθυνών όμως και το γεγονός πως ο ίδιος ο πρωθυπουργός της χώρας (ο Κωνσταντίνος Καραμανλής) είχε αναλάβει Υπουργός Πολιτισμού, εν πολλοίς για επικοινωνιακούς λόγους, λόγω Ολυμπιακών Αγώνων. ʼρα η πολιτική εξουσία του υπουργείου ασκήθηκε από τον υφυπουργό (Πέτρο Τατούλη) ο οποίος όμως με τη σειρά του εξυπηρετούσε μάλλον τα συμφέροντα της ιδιαίτερης πατρίδας του Τρίπολης, ανταγωνίστριας της Πάτρας στη διεκδίκηση του κεντρικού ρόλου μιας νέας διοικητικής υπερ-περιφέρειας που οργανώνεται στο νότο της χώρας. Στενός μικρο-κομματισμός!
Η πολιτική αποτυχία λόγω αυτών αλλά και άλλων αρνητικών συγκυριών προεξόφλησε και την επικοινωνιακή αποτυχία. ʼλλοι δεν ήθελαν την προβολή της Πάτρας, άλλοι δεν μπόρεσαν να την καταφέρουν, κάποιοι αναγκάστηκαν στο τέλος να την επιχειρήσουν, αλλά χωρίς ουσιαστικό αποτέλεσμα. Οι λαθεμένες επιλογές προσώπων εντός της εταιρείας που ανέλαβε το θεσμό και η κάκιστη διαχείριση ευκαιριών και κονδυλίων από τους αρμόδιους οδήγησαν σε αλυσιδωτά λάθη και μηδενικό αποτέλεσμα. Αυτά που έβγαιναν προς τα έξω ήταν μάλλον τα προβλήματα, οι καθυστερήσεις και η κακοδιαχείριση, παρά τα νέα περί του προγράμματος και των εκδηλώσεων. Και αν υπήρχαν κάποιοι ιδίως εκτός Πάτρας - που δεν είχαν καν ενημερωθεί ότι η Πάτρα επρόκειτο να είναι η τρίτη ελληνική πόλη μετά την Αθήνα το 1985 και το «Θεσσαλονίκη 1997» - που θα έπαιζε αυτό το ρόλο, φρόντισε να το μάθουν, με το χειρότερο τρόπο ο ίδιος ο καλλιτεχνικός της διευθυντής. Ο (και πολιτικός) Θάνος Μικρούτσικος παραιτήθηκε από τη θέση του την πρώτη μόλις εργάσιμη του 2006 αφήνοντας τον οργανισμό ακέφαλο και τον εαυτό του πολλαπλά εκτεθειμένο.
Με ή χωρίς το Μουκρούτσικο η Πάτρα δεν θα κατάφερνε να ετοιμάσει τις απαραίτητες υποδομές εντός του 2006. Όταν τέθηκε το θέμα ήταν εξαιρετικά αργά. Κι έτσι χάθηκε και η τελευταία ευκαιρία για μια επιτυχία στον τομέα των εγκαταστάσεων. Τα θέατρα και οι χώροι που χρειάζονταν για τις παραστάσεις και τις εκθέσεις δεν κατασκευάστηκαν ποτέ. Πρόσκαιρες και πρόχειρες λύσεις μόνο δόθηκαν, προκειμένου να διεκπεραιωθεί ο θεσμός. Μόνο που αυτές τις υποδομές τις είχε περισσότερο η Πάτρα σαν πόλη και όχι το «Πάτρα 2006». Κι έτσι η Πάτρα θα παραμείνει και στο 2007 με τους ίδιους φτωχικούς καλλιτεχνικούς χώρους, έχοντας χάσει για πάντα μια μοναδική ευκαιρία.
Καταλήγουμε, λοιπόν, πως η Πάτρα πέτυχε πολιτιστικά. Μόνο που αυτή ήταν μια πύρρειος νίκη. Μπροστά στις αποτυχίες στο σκέλος της επικοινωνίας, της πολιτικής και των εγκαταστάσεων, η πολιτιστική επιτυχία ωχριά. Και μένουν κάποιες χιλιάδες Πατρινών γιατί αυτοί κυρίως αποτελούν το κοινό των εκδηλώσεων, επισκέπτες δεν έρχονται να παρακολουθούν όλες τις διασημότητες και τις σπουδαίες δουλειές τους και να τους παρατηρούν. Να τους παρατηρούν σαν να είναι βαγόνια ενός πολυτελούς τρένου που κάποια θεία τύχη το φερε να περάσει απ τα μέρη τους, μα ξέρουν καλά μέσα τους πως ποτέ πια - δεν θα ξαναρθεί
Πάτρα, Ιούνιος 2006